Yeşil Teknoloji Ne Kadar Yeşil?
Son yıllarda hem medyada hem de politika belgelerinde sıkça karşımıza çıkan bir kavram var: yeşil teknoloji. Güneş panellerinden elektrikli araçlara, karbon yakalama sistemlerinden enerji verimli yapılara kadar uzanan bu geniş teknoloji yelpazesi, çevre dostu bir gelecek vadediyor. Çünkü karşı karşıya olduğumuz kriz çok büyük: iklim değişikliği.
Artan sıcaklıklar, kuraklıklar, seller, orman yangınları artık istisna değil. Fosil yakıtlara dayalı üretim ve tüketim sistemi doğayı geri dönüşü olmayan şekilde tahrip ediyor. İşte bu noktada devreye “yeşil çözümler” giriyor. Fosil yakıtların yerine güneş veya rüzgâr, içten yanmalı motorlar yerine elektrikli araçlar… İlk bakışta umut verici.
Ancak bazı soruları sormak zorundayız: Bu teknolojiler gerçekten ne kadar sürdürülebilir? Üretimleri, kullanımları ve bertaraf süreçleri doğa üzerinde nasıl bir etki yaratıyor? “Yeşil” etiketli ürünlerin hepsi gerçekten çevre dostu mu, yoksa bu bir pazarlama stratejisi mi?
Bu yazıda, yeşil teknolojilerin arka planını ele alacak, görünmeyen maliyetleri inceleyecek ve gerçekten doğayla uyumlu bir teknoloji mümkün mü sorusunun peşinden gideceğiz.
“Yeşil teknoloji” ifadesi kulağa oldukça olumlu geliyor. Sanki doğaya zarar vermeyen, tam tersine onu iyileştiren çözümleri tanımlıyor gibi. Ancak bu kavramın içeriği çoğu zaman belirsiz. O yüzden önce netleştirmekte fayda var.
Genel olarak yeşil teknoloji; doğal kaynakları daha verimli kullanan, atıkları azaltan, karbon salımını düşüren ve çevreye zarar vermeden üretim yapan teknolojileri kapsar. En bilinen örnekler arasında şunlar yer alır:
• Güneş ve rüzgâr enerjisi sistemleri
• Elektrikli araçlar ve batarya teknolojileri
• Karbon yakalama ve depolama sistemleri (CCS)
• Enerji verimli binalar ve akıllı şehir çözümleri
• Atık su arıtma ve geri dönüşüm teknolojileri
Ancak burada dikkatli olunması gereken birkaç nokta var. Bir teknoloji sadece karbon salımını azalttığı için “yeşil” olarak etiketlenebilir. Fakat bu etiket, onun üretim sürecinin, tedarik zincirinin veya kullanım sonrası atık yönetiminin çevreye zarar vermediğini garanti etmez.
Örneğin bir güneş paneli, kullanım sırasında sıfır emisyon üretebilir. Ancak üretiminde kullanılan nadir toprak elementleri için madencilik faaliyetleri ormanları yok edebilir ya da su kaynaklarını kirletebilir. Aynı şekilde elektrikli bir otomobil, trafikte karbon salmaz; ama bataryası için çıkarılan lityumun doğaya maliyeti oldukça yüksektir.
Bu nedenle “yeşil teknoloji” kavramı, tek başına yeterli bir çevresel güvence sağlamaz. Teknolojinin yaşam döngüsünün tüm aşamalarına bakmak gerekir: ham madde çıkarımı, üretim, kullanım, bakım ve bertaraf.
Yeşil teknolojiler, doğrudan kullanımda daha az karbon salımı sağlasa da, üretim süreçleri çoğu zaman çevre ve insan sağlığı için ciddi bedeller barındırıyor. Bu da bize önemli bir soruyu hatırlatıyor: Bir teknolojinin gerçekten yeşil olup olmadığını anlamak için sadece çıktısına mı bakmalıyız, yoksa girdileri ve üretim koşullarını da hesaba katmalı mıyız?
Özellikle elektrikli araç bataryaları, güneş panelleri ve rüzgar türbinleri gibi teknolojiler için gereken ham maddeler büyük ölçüde madencilik yoluyla elde ediliyor. Bu madenler arasında öne çıkanlar: Lityum, Kobalt ve Nikel.
Bu mineraller çoğunlukla çevresel ve sosyal açıdan kırılgan bölgelerden çıkarılıyor. Örneğin Demokratik Kongo Cumhuriyeti'nde kobalt madenlerinde çocuk işçi çalıştırılması uzun süredir tartışma konusu. Aynı şekilde, Bolivya ve Şili gibi ülkelerde lityum çıkarmak için büyük miktarda yeraltı suyu kullanılıyor. Bu durum, yerel halkların suya erişimini tehdit ediyor ve ekosistem dengesini bozuyor. Üstelik bu madenlerin çıkarılması yalnızca çevresel zarar yaratmıyor; aynı zamanda toplumsal eşitsizlikleri de derinleştiriyor. Yerel halk çoğu zaman bu süreçlerden ekonomik fayda görmüyor, aksine sağlık sorunları ve yaşam alanı kaybı yaşıyor.
Yani bir güneş paneli, doğrudan doğaya zarar vermiyor olabilir. Ama o panelin üretiminde kullanılan nadir toprak elementleri, başka bir coğrafyada ekolojik ve toplumsal yıkıma yol açmış olabilir. Bu yüzden "yeşil" etiketli her ürünün gerçekten çevreci olup olmadığını anlamak için, üretim zincirinin bütününe bakmak şart.
Günlük hayatımızın neredeyse her anı artık dijital. Sosyal medyada geziniyoruz, yapay zekadan yardım alıyoruz, bulut sistemlerine veri yüklüyoruz, video izliyoruz, sesli komutlar veriyoruz. Ancak bu görünmeyen dijital dünya, oldukça fiziksel ve enerji yoğun bir altyapıya dayanıyor.
Tüm bu dijital faaliyetleri mümkün kılan sistemin merkezinde veri merkezleri var. Bu merkezler, internetin belkemiği. Ancak çalışabilmeleri için kesintisiz enerji gerekiyor. Üstelik sadece işlem yapmak için değil, aynı zamanda soğutma sistemleri için de büyük miktarda elektrik harcanıyor.
Yeşil Veri Merkezleri: Teknoloji Şirketleri Karbon Ayak İzini Nasıl Azaltıyor? adlı yazımızı okumak için tıklayın.
Tüketicilerin çevre dostu ürünlere olan ilgisi arttıkça, şirketler de bu talebe yanıt vermek için markalarını “yeşil” göstermeye başladı. Ancak bu durum her zaman gerçek bir dönüşüme işaret etmiyor. Aksine, çoğu zaman sadece bir pazarlama stratejisinden ibaret oluyor: yeşil aklama (greenwashing).
Yeşil Aklama (Greenwashing) Nedir, Nasıl Anlaşılır? adlı yazımızı okumak için tıklayın.
Yeşil aklama; bir ürünün, hizmetin veya şirketin çevreye duyarlıymış gibi gösterilmesi ama gerçekte bu iddiaların temelsiz olmasıdır. Örneğin: Bir şirket ürün ambalajını “geri dönüştürülebilir” yaparak çevreci bir imaj çizebilir ama o ürünün üretim süreci hâlâ fosil yakıtlara dayanıyor olabilir. Veya elektrikli araç markaları “sıfır emisyon” sloganları kullanabilir ama batarya üretim zincirleri çevreye ciddi zarar verebilir.
Yeşil aklama, tüketicinin doğru karar almasını zorlaştırır. Aynı zamanda kamuoyunun gerçek sorunlara odaklanmasını engeller. Yeşil etiketlerin arkasında hangi gerçeklerin saklandığını sorgulamak, bu nedenle çok önemli.
Yeşil teknolojilerin mevcut haliyle ciddi çevresel ve toplumsal maliyetleri olduğunu gördük. Ancak bu, teknolojiyi tamamen reddetmemiz gerektiği anlamına gelmez. Asıl mesele, nasıl ve kimin için teknoloji geliştirdiğimizle ilgili. Daha adil, şeffaf ve sürdürülebilir bir teknoloji politikası mümkün.
Öncelikle, üretim zincirlerinin şeffaf hale gelmesi gerekiyor. Hangi madde nereden, nasıl çıkarılıyor? Bu soruların yanıtları kamuoyuyla paylaşılmalı. Bu şeffaflık, hem tüketicinin bilinçli karar almasını sağlar hem de şirketleri daha sorumlu davranmaya zorlar.
İkinci olarak, yeşil dönüşüm küresel bir adalet perspektifiyle yürütülmeli. Yeşil teknolojiye geçiş, sadece zengin ülkelerin karbon nötr hedeflerine ulaşmasına değil; yoksul ülkelerde sosyal ve ekonomik refaha da katkı sunmalı. Aksi halde bu dönüşüm, yeni bir sömürü biçimine dönüşebilir.
Ve son olarak, politika yapıcıların teknoloji şirketleriyle olan ilişkilerini yeniden tanımlaması şart. Bugün büyük teknoloji firmaları, çevre dostu imajlarıyla milyonlarca insanı etkiliyor ama aynı zamanda büyük karbon ayak izleri bırakıyor. Bu çelişkiyle yüzleşmek ve düzenleyici mekanizmalarla müdahale etmek artık ertelenemez.